Kraushar Aleksander, pseud. Alkar (1842–1931), historyk, prawnik i poeta. Ur. 17 I w Warszawie, w średnio zamożnej rodzinie żydowskiej. Był synem Hermana, starszego agenta przysięgłego giełdy warszawskiej, i Idelii, z domu Apte. Nauki początkowe pobierał w szkole powiatowej przy ul. Leszno. W r. 1857 wstąpił do kl. V Gimnazjum Realnego warszawskiego, do oddziału chemicznego. W gimnazjum należał do dwu tajnych kółek samokształceniowych, na których czytano utwory A. Mickiewicza i J. Lelewela. K. redagował gazetkę „Świstek Szkolny” (później „Rozrywki Szkolne”). Od r. 1860 brał udział w manifestacjach patriotycznych. Po ukończeniu gimnazjum w r. 1861 wstąpił na kursy przygotowawcze Szkoły Głównej, a następnie w listopadzie 1862 r. rozpoczął w niej studia na Wydziale Prawa i Administracji.
W chwili wybuchu powstania styczniowego K. był całkowicie zdezorientowany, po paru tygodniach przyłączył się jednak do ruchu i podjął działalność w prasie tajnej. Początkowo współpracował z „Prawdą” redagowaną przez Władysława Sabowskiego. W numerze 8, 9 i 10 „Prawdy” K. opublikował artykuł pt. Powstanie polskie i dyplomacja, w którym rozważał szanse powstania w zależności od oczekiwanej pomocy mocarstw zachodnich. Artykuł ten posłużył Rządowi Narodowemu za pretekst do zlikwidowania niewygodnego, bo nazbyt radykalnego pisma „Prawda”. Po zawieszeniu „Prawdy” K. został współpracownikiem półurzędowego organu Rządu Narodowego „Niepodległość”. Redagował w nim dział „Wiadomości z pola bitwy”. W sierpniu 1863 r. K. wydelegowany został do Lipska z misją dopilnowania druku i wysłania do kraju broszur wojskowych Rządu Narodowego: „Regulaminu piechoty” i „Kodeksu wojskowego”. Korzystając z wolnych chwil uczęszczał na wykłady na uniwersytecie lipskim. Wywiązawszy się ze swej misji, powrócił do Warszawy w styczniu 1864 r. Podjął teraz przerwane studia prawnicze, najwięcej jednak czasu poświęcał poezji i historiografii. Pisał dużo, po części w celach zarobkowych. Pierwsze wiersze i prace historyczne drukował w „Jutrzence” wydawanej przez Daniela Neufelda. W r. 1863 ukazał się pierwszy zbiorek wierszy (głównie tłumaczeń) K-a pt. Listki, życzliwie przyjęty przez J. I. Kraszewskiego. W okresie pobytu w Szkole Głównej powstały dwa poematy Tytan i Arion z Koryntu (wydane razem w Lipsku w r. 1866) pozostające pod wpływem epoki romantycznej. W tym czasie powstała też Historia Żydów w Polsce (2. t., W. 1865–6), dzieło kompilacyjne, napisane bez znajomości warsztatu historycznego, ale z wyraźną tendencją asymilatorską.
Po ukończeniu studiów w Szkole Głównej i uzyskaniu 25 II 1867 r. stopnia magistra praw K. odbył aplikację w Sądzie Pokoju, Trybunale, Sądzie Apelacyjnym i Hipotece. W r. 1868 otrzymał nominację na patrona Trybunału Cywilnego, w 1871 został adwokatem przy Sądzie Apelacyjnym, wreszcie w 1874 obrońcą (z tytułem mecenasa) przy Departamencie Rządzącego Senatu w Warszawie. Po wprowadzeniu w r. 1876 tzw. reformy sądowej rosyjskiej K. został adwokatem przysięgłym przy Okręgu Sądowym Warszawskim. W tym czasie posiadał już liczną i zamożną klientelę. Prowadził wiele zawiłych i trudnych spraw majątkowych. Był jednym z założycieli i redaktorów „Gazety Sądowej Warszawskiej”. Z prawniczym zawodem K-a wiążą się jego starania o zapewnienie J. I. Kraszewskiemu należytej obrony przed sądem niemieckim, gdy ten został oskarżony w r. 1883 o zdradę stanu i osadzony w więzieniu w Berlinie. Kraszewski początkowo zgodził się na proponowanego przez K-a obrońcę, później jednak cofnął swoje pełnomocnictwo.
Ok. r. 1885 K. ożenił się z córką Mathiasa Bersohna Jadwigą. Uzyskawszy niezależność materialną, stopniowo ograniczał praktykę adwokacką, aż w końcu przestał występować w sądzie i udzielał tylko porad prawnych niektórym wielkim przemysłowcom i finansistom żydowskim. Głównie jednak zajmował się literaturą i nauką. Salon K-a w końcu XIX w. był jednym z głównych ognisk życia umysłowego Warszawy. Schodzili się doń politycy, uczeni, pisarze i artyści. Z salonu tego wyszła niejedna cenna inicjatywa naukowa czy literacka. Sam K. był przekonań liberalnych. Początkowo nie był związany z żadnym ugrupowaniem politycznym, później, na początku XX w., zbliżył się do Narodowej Demokracji. Coraz bardziej też rozluźniały się jego związki ze środowiskiem żydowskim, aż ok. r. 1903 przyjął wraz z żoną katolicyzm. Kontynuacją zamiłowań poetyckich K-a były nowe, wydane anonimowo tomiki pt. Strofy (Kr. 1886), Strofy jesienne (Kr. 1903), zawierające wiersze pisane w romantycznej konwencji, przepełnione patriotyzmem i szczególnie ostrym potępieniem bismarckowskich Niemiec (np. wiersze Miłość ojczyzny, Jasnowidzenie, Cras tibi, Sedan w zbiorku pierwszym i cykl Trylogia współczesna – w drugim). Wiersze te oraz przekłady „Pieśni” H. Heinego (Lipsk 1873, W. 1880), niewątpliwie dojrzalsze od pierwszych prób poetyckich, nadal były jednak dalekie od artystycznego kunsztu.
Drugi i najważniejszy nurt działalności pisarskiej K-a to historiografia. Zaraz po ukończeniu Szkoły Głównej napisał K. Uwagi nad historią prawa (W. 1868) oraz parę drobniejszych przyczynków historyczno-prawnych. Później zajął się historią polityczną, mimo że nie posiadał w tym zakresie fachowego przygotowania i jako historyk był samoukiem. Wzorował się K. na uznanych wówczas w Warszawie autorytetach: J. I. Kraszewskim i J. Bartoszewiczu. Idąc w ślad za nimi K. oddawał się poszukiwaniu rzeczy nieznanych lub niedostępnych. Zapamiętale wertował stare książki, czasopisma i materiały rękopiśmienne w archiwach i zbiorach prywatnych. Przekupywał urzędników rosyjskich i w ten sposób dotarł do wielu cennych materiałów w archiwach rządowych. Odnaleziony materiał opracowywał pospiesznie i ogłaszał in crudo. Pracował sam, trochę w odosobnieniu, nie należąc do żadnej szkoły historycznej. W poglądach na przeszłość Polski był początkowo pod wpływem «pesymizmu», później, na przełomie XIX i XX w., stał się «optymistą», co go zbliżyło do T. Korzona, W. Smoleńskiego i innych historyków warszawskich. Drobne prace ogłaszał w „Kółku Domowym”, „Przeglądzie Tygodniowym”, „Niwie”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Ateneum”, lwowskim „Przewodniku Literackim”, krakowskim „Słowie”, „Kłosach”, „Tygodniku Ilustrowanym”, i innych czasopismach literacko-naukowych. Opracował kilka obszernych monografii z dziejów Polski XVI–XVIII w.: Olbracht Łaski wojewoda sieradzki (W. 1882), Sprawa Zygmunta Unruga (Kr. 1890), Dzieje Krzysztofa z Arciszewa Arciszewskiego (Pet. 1892–3), Frank i frankiści polscy (Kr. 1895), Książę Repnin a Polska w pierwszym czteroleciu panowania Stanisława Augusta (W. 1897) i in. Oparte były one głównie na nie znanych dotychczas, w znacznej części zagranicznych archiwaliach oraz rzadkich drukach współczesnych. Sporą część zebranego przez siebie materiału zamieszczał in extenso, tak że jego książki przepełnione są długimi cytatami z aktów, listów, relacji itp. Kurczowo trzymając się źródeł, opisywał szeroko wydarzenia drobne, epizodyczne, a pomijał sprawy ważniejsze. Braki w materiale źródłowym wypełniał kruchymi hipotezami opartymi często jedynie na intuicji. Wydarzenia i zjawiska historyczne tłumaczył, odwołując się jedynie do psychicznej motywacji działań poszczególnych jednostek.
Na przełomie XIX i XX w. K. wydał kilka pokaźnych tomów wydawnictw źródłowych, m. in. Podróże królewicza polskiego późniejszego króla Augusta III (Lw. 1906–11), Dziennik podróży ks. Stanisława Staszica (W. 1903), Juliana Niemcewicza pamiętnik o czasach Księstwa Warszawskiego (W. 1902), tzw. Drugi pamiętnik Kilińskiego (Kr. 1899), Pamiętnik Andrzeja Zamoyskiego (Kr. 1906). Brak fachowego przygotowania odbił się szczególnie ujemnie na publikacji „Dziennika” Staszica. K. pomieszał kolejność rękopisów, a ponadto włączył do „Dziennika” tekst napisany przez innego autora. Na początku XX w. odszedł od historii politycznej XVI–XVIII w. i zajął się zbieraniem i publikowaniem materiałów do najmniej zbadanego dotąd w. XIX, ze szczególnym uwzględnieniem dziejów Warszawy oraz ruchów spiskowych. Historią Warszawy zajmował się i wcześniej, publikując m. in. Siedmiolecie Szkoły Głównej Warszawskiej. Wydział Prawa i Administracji (W. 1883). W l. 1900–6 ukazało się największe dzieło K-a, 8-tomowa kronika pt. Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk 1800–1832. Zebrał tu K. olbrzymi materiał archiwalny, mnóstwo listów, memoriałów, mów, projektów, sprawozdań i protokołów. Dzieło to posiadało aktualną wymowę; ostatnie jego tomy ukazywały się w czasie, kiedy w Warszawie powstało Tow. Naukowe Warszawskie, nawiązujące do chlubnych tradycji Tow. Przyjaciół Nauk.
Kiedy w wyniku rewolucji 1905 r. poprawiły się nieco warunki życia narodowego w Królestwie, K. uczestniczył we wszystkich poczynaniach, mających na celu ożywienie badań naukowych w środowisku warszawskim. Poparł inicjatorów „Przeglądu Historycznego” i wszedł do pierwszej redakcji tego pisma. We wrześniu 1906 r. należał do założycieli Tow. Miłośników Historii (TMH), wszedł do pierwszego zarządu TMH, a 5 I 1911 r. wybrany został jego prezesem. Piastował tę godność przez lat 20; wspierał TMH finansowo, pokrywając m. in. koszty druku niektórych tomów Biblioteki im. T. Korzona. Mając wyrobione stosunki w świecie finansjery i przemysłu, skutecznie zabiegał o poparcie pieniężne TMH ze strony banków i przedsiębiorstw. Gdy w r. 1913 TMH otrzymało na własność Kamienicę Książąt Mazowieckich, K. walnie dopomógł w realizacji tego daru Adama i Ludwiki ks. Czartoryskich, a następnie doprowadził do jej odnowienia i wyposażenia. TMH zorganizowało swemu prezesowi w r. 1926 w 65-lecie jego działalności naukowej i literackiej uroczysty obchód jubileuszowy, jeszcze w r. 1925 K. otrzymał godność członka honorowego Polskiego Tow. Historycznego (PTH). K. przyczynił się także walnie do powstania i rozwoju Tow. Naukowego Warszawskiego (TNW). Był jego członkiem-założycielem, a od 25 XI 1907 do stycznia 1913 r. sekretarzem wydziału II. Zabiegał skutecznie o zapewnienie TNW należytych podstaw finansowych. Był jednym z inicjatorów przejęcia przez TNW dawnej siedziby Tow. Przyjaciół Nauk – Pałacu Staszica. Opracował także historyczne uzasadnienie rewindykacji tego gmachu na rzecz TNW. Zarząd TNW w dowód wdzięczności obdarzył K-a w r. 1923 medalem pamiątkowym.
Działalność organizacyjna nie oderwała K-a od ulubionego przedmiotu zainteresowań: historii Warszawy. Jej murom, ogrodom, pałacom i ludziom poświęcał niemal każdą wolną chwilę, publikując coraz to nowe materiały źródłowe. Wydał z tego zakresu ponad 100 książek, broszur i artykułów. Spośród nich istotne znaczenie posiadają: Dzieje pałacu prymasowskiego (W. 1908), Życie potoczne Warszawy w czasach listopadowych (W. 1910), Albertiego widoki Warszawy ze schyłku wieku XVIII (W. 1912), Typy i oryginały warszawskie z czasów Królestwa Kongresowego (W. 1913), Warszawa za Stanisława Augusta (W. 1914), Życie domowe mieszczaństwa warszawskiego w wiekach dawnych (W. 1914), Ariergarda literacka warszawska (W. 1916), Salony i zebrania literackie warszawskie na schyłku wieku XVIII i w ubiegłym stuleciu (W. 1916), Warszawa za Sejmu Czteroletniego w obrazach Zygmunta Vogla (P. 1922), Zamek królewski w Warszawie (W. 1924), Dawne pałace warszawskie (W. 1925), Dzieje kupiectwa warszawskiego (W. 1929), Warszawa historyczna i dzisiejsza (Lw. 1925), Ogród Saski w Warszawie (W. 1927), Resursa kupiecka w Warszawie (W. 1928), Księgarze warszawscy w XVIII w. (W. 1929). W dorobku pisarskim K-a poczesne miejsce zajmują jego wspomnienia o Warszawie drugiej połowy XIX w. i początku XX w.: Czasy szkolne za Apuchtina (W. 1915), Czasy sądownictwa rosyjskiego w Warszawie (W. 1916), Neocyganeria warszawska (W. 1913), Palestra warszawska (W. 1919) i in. Bardziej osobisty charakter mają Kartki z pamiętnika Alkara (2 t., Kr. 1910–3) omawiające czasy szkolne przed r. 1861, działalność K-a w powstaniu 1863 r. oraz niektóre inne przeżycia młodości. Drugi nurt zainteresowań K-a to ruchy spiskowe w XIX w. Dał w tym zakresie sporo cennych przyczynków źródłowych: Panta koina (W. 1907), Partyzantka Artura Zawiszy Czarnego (W. 1915), Świętokrzyżcy (W. 1916), Sprawa studenta Benedykta Kalinowskiego (W. 1910), Spisek koronacyjny z roku 1829 w świetle prawdy historycznej (W. 1909), Sprzysiężenia studenckie (Lw. 1905) i in. Jedną z ostatnich prac K-a było studium pt. Rozwój dziejopisarstwa polskiego (W. 1928).
Zbieraniem i publikowaniem materiałów historycznych K. zajmował się niemal do ostatnich chwil. Ocalił dla nauki wiele tekstów źródłowych, które następnie uległy zniszczeniu w czasie drugiej wojny światowej. Dlatego też jego prace weszły na trwałe do obiegu naukowego, mimo poważnych nieraz braków warsztatowych. K. powołany był do wielu instytucji naukowych. Był więc członkiem-korespondentem Tow. Historyczno-Literackiego w Paryżu (od 1882), członkiem Komisji Historycznej PAU, członkiem honorowym Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie i Poznaniu, członkiem honorowym Tow. Literatów i Dziennikarzy w Warszawie, Tow. Prawniczego im. Daniłowicza w Wilnie, Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości i in. Posiadał Krzyż Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyż Niepodległości. Zmarł 11 XII 1931 r. w Warszawie. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Pozostawił dwoje dzieci: córkę Zuzannę, zamężną Rabską, i syna Tadeusza.
Portret pędzla K. Mordaszewicza w Muz. Hist. m. st. Warszawy; – Estreicher; Korbut, IV; Historiografia polska w dobie pozytywizmu (1865–1900), W. 1968 (bibliogr.); Kaczorowski S. P., Bibliografia prac A. K-a, „Przegl. Hist.” T. 30: 1932–3; Kozłowski E., Bibliografia powstania styczniowego, W. 1964; – A. K., Kraushar czy Korzon, „Niwa” T. 24: 1895 s. 193–4; Bardach J., Nauka historii państwa i prawa w Królestwie Polskim doby Szkoły Głównej, „Roczniki Uniw. Warsz.” T. 5: 1964 z. 2 s. 105 i n.; Bądźmy sprawiedliwi. Głos w sprawie artykułu pt. Kraushar czy Korzon?, „Niwa” T. 24: 1895 s. 218–9; Chmielowski P., Pisma krytyczno-literackie, Oprac. H. Markiewicz, W. 1961 II (bibliogr.); [Chołoniewski A.] A. Ch., Pisma K-a A., „Świat” 1913 nr 41 s. 6–8; Dąbkowski P., A. K., „Przew. Hist.-Prawn.” 1931 s. 336–8; Feldman W., Współczesna literatura polska, W. 1903; Handelsman M., Działalność naukowa A. K-a, „Przegl. Hist.” T. 30: 1932/3 s. 253–6; tenże, Nowsze prace A. K-a, „Ogniwo” 1904 s. 817–8; Jubilat historyk, „Tyg. Ilustr.” 1911 s. 272; Jubileusz historyka, „Świat” 1911 nr 18 s. 15; Jubileusz mecenasa A. K-a, „Bluszcz” 1911 s. 188; Kętrzyński S., A. K. w życiu Warszawy, „Przegl. Hist.” T. 30: 1932/3 s. 262–7; Korzon T., A. K., w: Listy otwarte, mowy, rozprawy, rozbiory, W. 1916 III 441–82; Księga pamiątkowa byłych wychowanków byłej Szkoły Głównej Warszawskiej w 50 rocznicę jej założenia, W. 1914 s. 80–1; Księga pamiątkowa zjazdu byłych wychowanków byłej Szkoły Głównej Warszawskiej w 40 rocznicę jej założenia, W. 1905 s. 20–1; Lewak A., Prace i wspomnienia styczniowe A. K-a, „Przegl. Hist.” T. 30: 1932/3; Łopaciński S., A. K. jako prezes TMH, tamże s. 275–7; tenże, Śp. A. K., „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 4: 1931 s. 377–82 (fot.); Olchowicz J., Śp. A. K., „Palestra” 1958 nr 3–4 s. 94–5; Parczewski A., A. K., „Roczn. Prawn. Wil.” T. 6: 1933 s. 424–6; Ponikowski C., A. K. jako prawnik, „Przegl. Hist.” T. 30: 1932/3 s. 257–61; Prasa tajna 1861–1864, Wr. 1966–9 I–II; 60-lecie pracy literackiej i naukowej A. K-a, „Świat” 1921 nr 9 s. 13; – Rabska Z., Moje życie z książką, Wr. 1959 (fot.); – Listy K-ego (rękopisy): Arch. PAN w W.: rkp. 111–82, B. Jag.: rkp. 6511, 6708, 6715, 6994, B. Narod.: rkp. 2684–2688, 2690–2696, 2700, 2707, 2708, 2710–2715, 2717, 2718, 2719, 2725, 2729, 2731–4, 2737, 2808, 2908, 5181, 5318, 5785, 5941, 7055, 7058, 7123, B. Ossol.: rkp. 6215, 6322, 7040, 7058, 7677, 7699, 7700, 7706, 11998, 12424, 12425, 12653, 12666, B. PAN w Kr.: rkp. 2028, 2270, 2285, 2881; Arch. PAN w W.: Kamieniecki W., Historycy i politycy warszawscy 1900–1950; – Papiery K-a złożone po jego śmierci w B. Narod. uległy zniszczeniu w okresie drugiej wojny światowej.
Jerzy Maternicki